تسویه معاملات و نحوه عملکرد آن

تسویه معاملاتی به چه معناست؟

تسویه معاملات به بیان ساده، به معنای جا به جایی اوراق بهادار و پول بین خریدار و فروشنده یک سهم از طریق کارگزاری می باشد. هر فرد برای معامله به یک حساب کاربری در کارگزاری نیاز دارد. هر معامله، طرف مستقیم و غیر مستقیم دارد. طرفهای مستقیم، خریداران و فروشندگان یک نماد در ساعات معاملات بورس و طرفهای غیرمستقیم، کارگزاران خریداران و فروشندگان هستند. پس از انجام معاملات، وجه و سهم خرید و فروش شده بین کارگزار خریدار و فروشنده جابه جا می شود، به این کار تسویه معاملاتی می گویند.

تعداد کارگزاران و حجم معاملات در بازار بورس بسیار زیاد است. در نتیجه، یک نهاد واسطه بین کارگزاران معامله گران باید وجود داشته باشد تا تسویه معاملاتی به درستی و به آسانی انجام شود. این کار در بازار سرمایه توسط نهاد مرکزی شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام می شود.

کارکرد تسویه معاملات به این صورت است که پس از انجام معامله بین خریدار و فروشنده، وجه خریدار از طریق کارگزار خریدار وارد سیستم مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه شده، و پس از آن وارد حساب کارگزار فروشنده می‌شود. تسويه معاملات ، سه روز کاری پس از انجام معامله (3+T) صورت می ‌گيرد.

 

فرآیند تسویه معاملات

تسویه معاملات در اتاق پایاپای، بدون توجه به اینکه این قرارداد چه نوع قراردادی است (نقدی،سلف،نسیه) طبق قوانین به دو صورت نقدی و اعتباری صورت می گیرد. اتاق پایاپای، بازوی مالی بورس و محلی برای تسویه معاملات می‌باشد. ثبت و ضبط کلیه معاملات خریداران و فروشندگان برعهده تسویه معاملات می باشد.

تسویه نقدی

در تسویه نقدی، طی مدت تعیین شده (که حداکثر سه روز کاری است) وجه قرارداد با درنظر گرفتن کارمزد دو طرف به حساب تسویه واریز می شود.

تسویه اعتباری

در تسویه اعتباری، خریداران، سند تسویه اعتباری را مطابق با فرمت شرکت تهیه کرده و همراه با سایر مدارک و اسناد به اتاق پایاپای تحویل می دهند.

این اسناد باید به تأیید دو طرفه معامله برسد، همچنین فروشندگان باید به صورت کتبی اعلام کنند که وجه معامله را دریافت کرده اند. زمان انجام امور مربوط به تسویه، براساس مصوبه هیأت مدیره طی سه روز کاری و توسط بورس کالا تعیین می شود. کلیه فیشهای واریزی و مدارک قراردادها هر روز در ساعت 15 توسط کارگزار مربوطه به اتاق پایاپای ارسال می گردد. به حساب هایی که جهت تسویه توسط اتاق پایاپای مورد استفاده قرار می گیرد، حساب عملیات گفته می شود. ساعت واریز این قراردادها در روز سوم ساعت 13 می باشد.

ارائه وثیقه و تضمین در تسویه معاملات

یکی از مهمترین بخشها، کنترل تضمین و وثیقه ارائه شده توسط عرضه کنندگان می باشد. اتاق پایاپای با بررسی اسناد شرایط لازم برای عرضه را فراهم میکند. بنابراین، این مرحله برای عرضه کنندگان بسیار اهمیت دارد. عرضه کنندگان با انجام کارهایی نظیر، سپردن وجه نقد و یا تسویه تعهدات قبلی، اعتماد و اطمینان اتاق پایاپای را جلب می کنند. قراردادهای جداگانه پس از عرضه محصولات و انجام معامله در تالار کالاهایی طبق مقررات به اتاق پایاپای ارسال می گردد.

زمان تسویه وجوه معاملات

از موارد مهم در بازار سرمایه، تسویه معاملات و تاریخ انجام آن می باشد. زمان واریز وجه فروش سهام با سایر اوراق بهادار و یا صندوق های سرمایه گذاری تفاوت دارد. همین امر سبب سردرگمی برخی فعالان هنگام معامله می شود.

پس از فروش سهم، افراد می توانند اقدام به درخواست وجه حاصل از فروش سهم نمایند. این مبلغ پس از دو روز کاری به حساب واریز شده و قابل برداشت خواهد بود. این زمان در مورد صندوق های سرمایه گذاری ETF و سایر ابزارهای مالی می تواند متفاوت باشد.

زمان تسویه وجوه معاملات متناسب با نوع اوراق بهادار متفاوت است. زمان تسویه ابزارهای مالی به شرح زیر می باشد:

 

نوع اوراق بهادار	زمان تسویه
سهام بورس	T+2
سهام فرابورس	T+2
حق تقدم سهام	T+2
واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری در سهام	T+2
واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق با درآمد ثابت	T+1
واحدهای صندوق‌های زمین و ساختمان	T+2
اوراق حق تقدم استفاده از تسهیلات مسکن	T+2
اوراق مشارکت	T+1
صکوک اجاره	T+1
صکوک مرابحه	T+1
گواهی سپرده	T+1

 

T+1 و T+2 نشان دهنده زمان برداشت وجه از حساب می باشد. این زمان برای صندوق‌های مبتنی بر صدور و ابطال، حدود سه تا هفت روز کاری می باشد.

از هر دسته‌ای که قصد فروش داشته باشید، با توجه به تاریخ تسویه می‌توانید بلافاصله با وجه آن، از همان دسته خرید کنید. به عنوان مثال:

• اگر حق تقدم خرید سهام (T+2) را بفروشید، می توانید با پول آن اوراق تسهیلات مسکن (T+2) خریداری نمایید.
• اگر اوراق مشارکت (T+1) را بفروشید، می‌توانید صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق با درآمد ثابت (T+1) را خریداری کنید.
• با وجه حاصل از فروش دسته T+2 نمی‌توانید در همان روز از دسته T+1 خرید کنید، اما این امر به صورت بالعکس امکان‌پذیر است.

چه زمانی تسویه معاملات اهمیت می یابد؟

1. زمانی که به برداشت مبلغ حاصل از فروش سهم از حساب خود نیاز داشته باشید.
2. زمانی که بخواهید با فروش سهم، اوراق یا صندوق های سرمایه گذاری اعتبار معاملاتی که از کارگزاری دریافت کرده اید، تسویه کنید.
3.  زمانی که بخواهید ابزارهای مالی یا اوراق بهادار را به یکدیگر تبدیل کنید، به عنوان مثال، سهام را بفروشید و صندوق درآمد ثابت بخرید.

برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص حسابهای بانکی و فرم های مورد نیاز به سامانه سمات به نشانی www.csdiran.ir مراجعه کنید.

جریمه تأخیر تسویه معاملات

اگر قراردادها در زمان تعیین شده ( سه روز کاری) تسویه نشوند، افراد حداکثر تا هفت روز پس از مهلت تسویه، فرصت دارند وجه مورد نظر را پرداخت و تسویه کنند. البته با توجه به تأخیر انجام شده به ازای هر روز، ۲۵% درصد از ارزش معاملات را بابت جریمه پرداخت می کنند.

فسخ معامله

اگر  7 روز کاری پس از مهلت تسویه، خریدار همچنان وجه مورد نظر را تسویه نکرده باشد، معامله فسخ می شود. در اینصورت خریدار باید 5%  درصد از ارزش معامله را به همراه کارمزد دو طرف معامله، به عنوان خسارت فسخ قرارداد پرداخت کند. این مبلغ به حساب عملیاتی واریز می شود. زمانی تسویه کامل صورت می گیرد که علاوه بر پرداخت وجه توسط خریدار، این تسویه توسط کارگزار و سیستم کارگزاری تأیید نهایی شود. به عبارتی، انتقال وجه توسط کارگزاری از طریق سیستم کارگزاری، ملاک تسویه به حساب می آید.

تسویه معاملات در بورس کالا

اتاق پایاپای نقش مهمی در تسویه معاملاتی در بورس کالا ایفا می کند. اتاق پایاپای از اهمیت زیادی قبل و بعد از معامله برخوردار است. قبل از انجام معاملات، اتاق پایاپای وظیفه دارد بر فرآیندهای پیش از عرضه رسیدگی کند. همچنین باید اسناد و تضامین لازم جهت عرضه کالا را قبل از ساعت 15:30 و یک روز قبل از عرضه دریافت، موافقت و یا محالفت خود را در این خصوص به بورس و کارگزار عرضه کننده اعلام نماید.

فرآیند تحویل کالا

پس از تسویه قرارداد، فروشنده وظیفه دارد طبق زمانبندی (که در اطلاعیه عرضه، مشخص شده است) کالای مورد نظر را به خریدار تحویل دهد. این زمانبندی با توجه به نوع قرارداد (نقدی، نسیه،سلف) متفاوت می باشد. به عبارتی:
1- حداکثر زمان تحویل در قراردادهای نقدی و نسیه، تا سه روز کاری پس از مهلت تسویه است. در صورت تأخیر در انجام تسویه، به میزان روزهای تأخیر به این مهلت اضافه می‌شود.
2- برای قراردادهای سلف با سررسید کمتر از ۳۰ روز، حداکثر تا ۵ روز تقویمی پس از سررسید، تسویه صورت می گیرد.
3- برای قراردادهای سلف با سررسید ۳۰ روز یا بیشتر، حداکثر تا ۱۵ روز تقویمی تسویه انجام می شود.

دستورالعمل تسویه و پایاپای معاملات بورس کالای ایران

طبق مصوبات 1389/08/22 هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار و اصلاحیه 1392/03/11 دستور العمل تسویه و پایاپای معلات در بورس کالای ایران به این صورت بیان شده است:

بخش اول: تعاریف

اتاق پایاپای

سازمانی وابسته به شرکت ها است که، تسویه و پایاپای کردن قراردادهای معامله شده در بورس را بر عهده دارد.

اعضای اتاق پایاپای

معامله گران، کارگزاران یا هر شخصی که بر اساس قوانین پذیرش اعضا، در اتاق پایاپای پذیرفته می شود.

اطلاعیه عرضه

اطلاعیه ای است که سازمان بورس براساس اطلاعات دریافتی از کارگزار فروشنده، بر روی سایت منتشر می کند؛ این اطلاعیه برای عموم انتشار می یابد.

اعلامیه تسویه وجوه

 سندی است که پس از تسویه معامله توسط اتاق پایاپای صادر و به کارگزار خریدار و فروشنده ارائه می‏ شود.

امور تسویه

در تسویه نقدی واریز وجه قرارداد، در تسویه اعتباری ارائه اسناد و در معاملات نسیه ارائه اسناد طبق فرمت مشخص شده در شرکت و همچنین واریز کارمزد ها طبق دستور العمل ها می باشد.

تسویه و پایاپای

 فرآیندی است که در آن حقوق طرفین معامله، طبق دستورالعمل های محاسبه شده و اسناد مربوطه طبق همان دستورات مبادله می شود.

حساب عملیاتی

 حساب بانکی است که توسط اتاق پایاپای ، برای تسویه وجه طبق قوانین مورد استفاده قرار می گیرد.

حساب بستانکاران موقت

حسابی است که توسط اتاق پایاپای جهت واریز خسارت ناشی از فسخ معامله و انجام امور تسویه طبق قوانین، مورد استفاده قرار میگیرند

حواله خرید کالا

سندی است که به نام خریدار طبق فرمت کارگزاری صادر شده و خریدار با ارائه آن به فروشنده کالای خود را می تواند تحویل بگیرد.

زمان تحویل

مدت زمانی است که در آن، کالا طبق زمان تعیین شده در اطلاعیه عرضه تحویل داده می شود.

مهلت تسویه

 مهلت انجام امور تسویه، توسط هیت مدیره تعیین می شود. معمولا این مهلت سه روز کاری بعد از انجام معامله می باشد.

وجوه تضمین

وجه مالی است که توسط اتاق پایاپای و از محل پرداخت اعضا و یا ضمانت نامه های بانکی تامین می شود.هم چنین طبق قوانینی که هیت مدیره تایید کرده است انجام می شود.

گواهینامه انجام معامله

سندی است که بعد از انجام صد در صد معامله،سازمان بورس صادر کرده، و برای اتاق پایاپای ارسال می‏ گردد.

بخش دوم: فرآیند کنترل پیش از عرضه

کارگزار عرضه کننده وظیفه دارد اسناد مورد نیاز را یک روز قبل از عرضه تا ساعت 14:30 به اتاق پایاپای ارائه کند. این اسناد شامل موارد زیر است:

1. اطلاعیه عرضه که قبلاً به تایید سازمان بورس رسیده است.
2. تضامین و سپرده‌های مورد نیاز جهت عرضه کالا طبق قوانین تضمین
3. واگذاری اختیار صدور حواله خرید کالا توسط کارگزار فروشنده، طبق فرمت اعلام شده شرکت
4. سایر اسناد و مدارک طبق مقررات تصویب شده توسط هیات مدیره شرکت

اتاق پایاپای پس از بررسی اسناد و مدارک ارائه شده وظیفه دارد تا ساعت 15:30 همان روزمخالفت و یا موافقت خود را نسبت به عرضه اعلام نماید. در صورت مخالفت باید تا ساعت 15:30 همان روز، نظر خود را به کارگزار عرضه کننده اعلام کند.

بخش سوم: فرآیند تسویه و پایاپای

 اتاق پایاپای،با کسب گواهی انجام معاملات، اقدام به صادر کردن صورت حساب که شامل : اطلاعات قرارداد، مالیات ، کارمزد طرفین و... می باشد، می نماید. اعضای اتاق پایاپای با استفاده از صورت حساب صادرشده به تسویه معاملات خود طی مهلت تسویه، اقدام می نمایند. پس از صدور سند تسویه وجه، کارگزار فروشنده حواله خرید کالا را طبق قوانین صادر می‏ نماید. اتاق پایاپای پس از صدور حواله خرید کالا توسط کارگزار فروشنده، نسبت به واریز وجه و همچنین ارائه حواله خرید کالا به کارگزار خریدار اقدام می‏ نماید.

در روش های نقدی و اعتباری تسویه معاملات، کارمزد،خسارات و مالیات در زمان مشخص طبق دستور العمل به حساب اتاق پایاپای واریز می شود.تایید تسویه زمانی انجام می شود که، سند تسویه و احراز اسناد توسط کارگزار خریدار و فروشنده ثبت شود.

تسویه معاملات اوراق بهادار کالا، که شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله می باشد. طبق دستورالعمل های که توسط شورا و هیات مدیره سازمان مورد تایید بوده انجام می شود.

پرداخت خسارت، از محل پیش پرداخت،خریداران پرداخت می‏ گردد. سازمان بورس هر سه ماه یکبار نسبت به بررسی دلایل و عوامل فسخ معاملات اقدام کرده، و براساس آن محدودیت‏هایی را برای معاملات مشتریان یا کارگزارانی که منجر به فسخ معامله شده است، وضع می‏ نماید. قوانین و دستور العمل های این ماده توسط هیت مدیره بورس تصویب می شود.

بخش پنجم: تحویل کالای موضوع قرارداد

 تحویل کالای مورد نظر، قراردادهای نقد، نسیه و سلف طبق زمان اعلام شده در اطلاعیه عرضه به واسطه کارگزار فروشنده انجام می ‏گیرد. فروشنده، اختیار صدور حواله خرید کالا را براساس معاملات انجام شده در بورس، کتباً به کارگزار فروشنده واگذار می‏ نماید. در قراردادهای نقد، نسیه و سلف در صورت عدم صدور حواله خرید کالا طی مهلت مقرر، قرارداد فسخ می گردد و اصل وجه و خسارت‏ها و کارمزدها پرداخت می ‏شود.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد دستورالعمل ها می توانید به سایت بورس کالا به نشانی www.ime.co.ir مراجعه کنید.

خلاصه

پس از انجام معاملات، تسویه معاملات بین فروشنده و خریدار با واسطه کارگزار فروشنده و کارگزار خریدار توسط شركت سپرده ‌گذاری مركزی اوراق بهادار و تسویه وجوه صورت می پذیرد. تسويه معاملات سه روز کاری بعد از انجام معامله انجام می شود. در معاملات بازار سرمایه یک طرف معامله خریدار یا فروشنده و طرف دیگر معامله کارگزاریها هستند، ولی تسویه معاملات توسط نهادی به نام شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه صورت می پذیرد. اولویت انجام معامله در تسویه وجوه به صورت قیمت و سپس زمان ورود سفارش می باشد.